آشنایی با مراحل رشد کلزا، توانایی اخذ تصمیمات درست در مواقع بحرانی را ارتقا می‌بخشد؛ به‌ویژه تصمیم برای انجام اقداماتی که تنها در یک مرحله خاص قابل انجام هستند یا در آن مرحله، نتایج بهتری به دست می‌دهند. در این مقاله می‌خواهیم مروری کوتاه داشته باشیم برای مراحل رشد این گیاه ارزشمند.
در ابتدا لازم به یادآوری است که در هر مرحله رشد، بخشی از توسعه گیاه اتفاق می‌افتد. با این حال، آغاز هر مرحله به پایان مرحله قبل وابسته نیست و میان چند مرحله رشد تداخل وجود دارد. زمان و رخداد مراحل مختلف رشد، به شرایط محیطی، ورودی‌های محصول و نژاد وابسته است. در صورت تداخل دو مرحله، شماره مرحله رشدی که بیشتر از ۵۰ درصد محصول را تشکیل می‌دهد، برای نامگذاری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کلزا گیاهی است که از زمان کاشت تا زمان برداشت، روز به روز و بی وقفه رشد میکند. این رشد در یک چرخه تکرارشونده، از بذر آغاز می‌شود، سپس برگ‌ها و ساقه‌ها و گل‌ها و غلاف‌ها نمایان می‌شوند.
گر چه دمای هوا مهمترین نقش را در رشد کلزا دارد، اما طول هر مرحله رشد به عوامل دیگری نیز بستگی دارد؛ از جمله نژاد، حاصلخیزی خاک، تغذیه، رطوبت، طول ساعات روز و شدت نور خورشید. رشد این گیاه فرآیندی پیوسته است، اما می‌توان آن را به مراحل رشد قابل تشخیصی تقسیم کرد.
روغن و پروتئین موجود در دانه، انرژی مورد نیاز برای جوانه‌زنی را فراهم می‌کنند، اما برای جوانه زدن، باید بذر به آب و اکسیژن کافی دسترسی داشته باشد و دمای پیرامونش مناسب باشد.
جذب آب، مرحله اول جوانه‌زنی است. آب، محیط و عامل مورد نیاز برای انجام بسیاری از فرآیندهای بیوشیمیایی است. برای کلزا، یک دوره اولیه از جذب سریع آب وجود دارد که به آن دوره تأخیر می‌گویند؛ سپس جذب سریعی که با رشد جنین همراه است رخ می‌دهد. به این دلیل که آب از خاک تأمین می‌شود، بذر باید با ذرات خاک مرطوب در تماس نزدیک باشد تا بتواند آب را به خوبی جذب کند.
جذب آب توسط سلول‌های بذر تحت تأثیر غلظت مواد معدنی و یا مواد آلی موجود در محلول خاک قرار می‌گیرد. اگر غلظت نمک بیش از حد مجاز باشد، بذر قادر به جذب آب کافی برای جوانه‌زنی نخواهد بود. این موضوع تا اندازه ای علت جوانه نزدن بذر در مناطق کوددهی شده و خاک‌های شور را توضیح می‌دهد. علاوه بر این، جذب آب برای کارآیی بهتر برخی از روش‌های درمان بذر بسیار حائز اهمیت است.
برای جوانه زنی، گیاهان نیاز به اکسیژن دارند تا بتوانند انرژی لازم برای رشد را کسب کنند. اما وقتی خاک، آب‌دار یا فشرده است، اکسیژن به سختی در آن جا می‌گیرد و این می‌تواند بر روی رشد جوانه‌ها تأثیر منفی داشته باشد.
دمای خاک برای جوانه‌زنی موفقیت‌آمیز باید حداقل پنج درجه سلسیوس باشد و نرخ جوانه‌زنی در دماهای بین پنج تا سی درجه سلسیوس افزایش می‌یابد. در حالی که جذب آب توسط بذر به دما حساس نیست، رشد جدید به دما وابسته است، به دلیل تأثیر آن بر فرآیندهای بیوشیمیایی.
جوانه‌زنی فرآیندی چند مرحله‌ای است:
– جذب آب
– فعال‌سازی و سنتز آنزیم‌ها
– تجزیه مواد ذخیره شده
– انتقال محصولات تجزیه شده درون جنین
– آغاز رشد جنین
ریشه به سوی پایین رشد میکند و موهای ریشه‌ای تشکیل می‌دهد که برای ثابت و محکم نگه داشتن جوانه در حال رشد، استفاده می‌شوند.
ساقه جدید، یا هیپوکوتیل، از زیر خاک بیرون می‌زند و دو عضو شبیه به برگ به نام کوتیلدون یا برگ‌های دانه را به بالا فشرده می‌سازد. پوسته بذر در این فرآیند معمولاً جدا می‌شود. بذرهای کلزا دارای دو کوتیلدون هستند و به عنوان گیاهان دوکوتیله شناخته می‌شوند. هنگام تلاقی با نور خورشید، کوتیلدون‌ها باز شده و سبز می‌شوند.
عوامل دیگری نیز بر جوانه‌زنی تأثیر دارند، از جمله قابلیت بقای بذر، اندازه بذر، میکروارگانیسم‌های خاک، سالم بودن بذر و بیماری‌های بذر. قابلیت بقا به معنای زنده‌بودن جنین و توانایی جوانه‌زنی آن است. میکروارگانیسم‌های خاک می‌توانند بذرها را تجزیه کنند، به‌ویژه در شرایط نامناسب جوانه‌زنی. روش‌های درمان بذر می‌تواند به حفاظت از بذر و جوانه در برابر عفونت بیماری‌های خاکی کمک کند.
بعد از جوانه زدن، در مدت زمان 4 تا 15 روز پس از کاشت، نهال یک ساقه کوتاه به طول 1.25 تا 2.50 سانتیمتر تشکیل می‌دهد. برگ‌های بالای قسمت رشد، گسترش می‌یابند و سبز می‌شوند و برای گیاه در حال رشد تغذیه را فراهم می‌کنند. برخلاف گیاهان غلات که نقطه رشدشان زیر خاک قرار دارد و برای مدتی حفاظت می‌شود، نقطه رشد کلزا در بالای خاک بین دو برگ واقع شده است. نقطه رشد کلزا، نهال‌ها را در برابر سرمازدگی بهاره، رانش خاک، آسیب باد، حشرات تغذیه‌کننده و تگرگ‌ها حساس تر میکند.
گیاهان کلزا دارای سیستم ریشه‌ای هستند. عمق ریشه زایی در زمان ظهور از سه تا پنج سانتی متر متغیر است. سیستم ریشه با رشد ریشه های ثانویه به سمت بیرون و پایین از ریشه به رشد خود ادامه می‌دهد. رشد ریشه به دلیل تقسیم سلولی و بزرگ شدن نوک ریشه است. رشد ریشه نسبتاً ثابت است، به طور متوسط تقریباً دو سانتیمتر در روز، تا زمانی که ریشه به رطوبت کافی خاک دسترسی داشته باشد. ریشه‌های جوان در حال رشد به سرعت توسط میکروارگانیسم های خاک – باکتری ها، قارچ ها، اکتینومیست ها – که مواد مغذی را فراهم می کنند، جذب مواد مغذی گیاه را افزایش می‌دهند، در برابر عوامل استرس‌زای محیطی مختلف محافظت می‌کنند و سلامت و رشد مثبت گیاه را تقویت می‌کنند. آن‌ها همچنین می‌توانند به محافظت از گیاه در برابر بیماری‌ها کمک کنند. با این حال، گاهی‌اوقات، میکروارگانیسم‌هایی که باعث بیماری می‌شوند، با میکروارگانیسم‌های مفید رقابت می‌کنند و سلامت و بهره‌وری گیاه کاهش می‌یابد.
زمانی که خاک دارای مقدار زیادی آب و مواد مغذی است، رشد ساقه و برگ‌ها بهتر و سریعتر از رشد ریشه اتفاق می‌افتد. در این حالت، توجه گیاه به ساقه و برگ‌ها بیشتر است. اما وقتی کمبود آب رخ می‌دهد، ریشه مهمتر می‌شود و رشد آن از ساقه و برگ‌ها بیشتر است. در واقع، رشد ریشه و ساقه به طور هم‌تکمیلی اتفاق می‌افتد. این به این معنی است که گیاه تنظیمات خود را برای رشد ریشه و ساقه، بر اساس نیازهای مختلف گیاه در پاسخ به شرایط آب و هوایی و خاک، تنظیم میکند و آن‌ها همدیگر را تکمیل می‌کنند. به طور مثال، در شرایط کم آبی، ریشه بیشتر رشد کرده و به دنبال به دست آوردن آب می‌باشد، در حالی که در شرایط فراوانی آب و مواد مغذی، ساقه و برگ‌ها به شکل بهتر و قوی‌تر رشد می‌کنند تا نور را جذب کنند و فعالیت‌های فتوسنتزی مهم را انجام دهند.
در حدود چهار تا هشت روز پس از جوانه زدن، نهال کلزا اولین برگ‌های واقعی خود را پدیدار میکند. این اولین برگ کاملاً باز شده و به شکل پرزداری ظاهر می‌شود. سپس گیاه به سرعت برگ‌های بزرگتر را در پایه خود ایجاد میکند و در قسمت مرکزی به‌صورت برگ‌های کوچکتر و جوان‌تر رشد میکند. تعداد برگ‌های کلزا متغیر است و به شرایط محیطی و نوع گیاه بستگی دارد. یک گیاه کلزا در شرایط مناسب معمولاً بین 9 تا 30 برگ روی ساقه اصلی تولید میکند.
عوامل موثر بر رشد برگ
سرعت رشد محصول ارتباط نزدیکی با میزان تابش خورشیدی جذب شده توسط برگ‌ها دارد. تحقیقات نشان داده است که برگ‌های کلزا بر عملکرد دانه در مراحل اولیه رشد تأثیر می‌گذارند و بر رشد ظرفیت غرق‌کننده کلی گیاه، تشکیل غلاف و رشد اولیه بذر تأثیر می‌گذارند. رشد سریع برگ ها همچنین باعث رشد بیشتر ریشه می‌شود، تبخیر رطوبت خاک را کاهش می‌دهد و با علف های هرز ناخواسته رقابت میکند.
طولانی شدن روزها و افزایش دما باعث تشکیل جوانه گل می شود. مراحل رشد گل با رشد ساقه همپوشانی دارند. در ابتدا، جوانه‌های گل در طول رشد اولیه ساقه محصور می‌مانند و تنها با کندن پشت برگ‌های جوان قابل مشاهده هستند. این مرحله به مرحله جوانه سبز معروف است.
حداکثر سطح برگ معمولاً در ابتدای گلدهی به دست می آید و سپس با از بین رفتن برگ های پایینی کاهش می یابد. برگ‌ها به خصوص برگ‌های بالایی در این مرحله منبع اصلی غذا برای رشد ساقه و جوانه‌ها هستند. رشد سریع و رشد یک سطح برگ بزرگ، که پس از شروع گلدهی حفظ می‌شود، به شدت بر تشکیل غلاف و رشد اولیه بذر در ساقه اصلی و چند شاخه فرعی اول تأثیر می‌گذارد.
زمانی که غلاف‌های پایین شروع به دراز شدن کردند، ساقه منبع اصلی غذا برای رشد گیاه می‌شود، با کاهش مقدار برگ‌ها رقابت برای تامین غذا بین گل‌ها و غلاف‌های همان شاخه و همچنین بین شاخه ها وجود دارد. غلاف‌های توسعه یافته اولیه دارای مزیت رقابتی نسبت به غلاف‌های بعدی هستند. گلدهی در شاخه‌های ثانویه در حال رشد بعدی ممکن است برای مدتی پس از پایان گلدهی ساقه اصلی ادامه یابد. در این مرحله، دیواره‌های ساقه و غلاف هر دو منبع اصلی غذا برای رشد بذر هستند، زیرا سطح فتوسنتزی غلاف بسیار افزایش یافته است.
در طی دو هفته اول رشد بذر، پوشش بذر تا زمانی که بذر تقریباً اندازه کامل شود، گسترده می‌شود. دانه در این مرحله تا حدودی شفاف است و شبیه بادکنک پر از آب است. جنین دانه اکنون رشد خود را آغاز کرده و به سرعت در پوشش دانه رشد میکند تا فضایی را که قبلاً توسط مایع اشغال شده بود پر کند. کم کم وزن دانه افزایش می‌یابد.
تعداد دانه‌هایی که در هر غلاف رشد می‌کنند تحت تأثیر در دسترس بودن منابع غذایی گیاهی در زمان گسترش بذر است. کمبود منابع غذایی گیاهی در این مرحله رشد باعث ایجاد غلاف‌های کوچکتر با دانه‌های کمتر و سبک‌تر می‌شود، به ویژه در شاخه‌های ثانویه بعدی و بالای شاخه‌ها. تنش قابل توجه در گسترش بذر منجر به غلاف های کوتاه‌تر و یا عدم رشد در اطراف دانه‌های از دست رفته می‌شود.
گیاهان تحت استرس، منابع غذایی را از ساقه‌ها و غلاف‌ها به دانه‌هایی که باقی مانده‌اند هدایت می‌کنند. تنها راهی که گیاه می‌تواند در اواخر فصل رشد به شرایط مساعدتر پاسخ دهد، تولید دانه‌های بزرگتر است. هنگامی که تنش شدید در مراحل بعدی پر شدن بذر اتفاق می‌افتد، غلاف طبیعی به نظر می‌رسد زیرا بذر به طور معمول بزرگتر شده و سپس شروع به از بین رفتن میکند و در نتیجه پوسته دانه چروکیده می‌شود.
هنگامی که بذر کامل شد، بذرها در برابر از دست دادن ناشی از تنش مقاوم‌تر هستند، اما اگر تنش شدید باشد، تلفات ممکن است رخ دهد. این گیاه سعی میکند منابع غذایی را به دانه‌هایی هدایت کند که همچنان پر می‌شوند. غلاف‌ها هیچ نشانه خارجی استرس را نشان نمی‌دهند، اما دانه‌های آسیب دیده ممکن است به وضوح در داخل غلاف چروکیده شوند. حتی در جاهایی که چروکیدگی مشهود نیست، به دلیل کاهش منابع غذایی، اندازه بذر کوچکتر می شود و بخش بزرگتری از دانه ها دارای پوشش دانه های چروکیده خواهند بود. این تحت تأثیر دما و رطوبت است. کلزا در این مرحله به خشکی حساس است.
غلاف در داخل توسط یک غشاء به دو نیمه تقسیم می شود که تمام طول غلاف را در بر می‌گیرد. به طور معمول یک غلاف حاوی 15 تا 40 دانه است. دانه های کلزا معمولاً 3.5 تا 5.5 گرم در هر 1000 دانه است (182000 تا 286000 دانه در کیلوگرم).
غلاف کلزا باز شده که دانه ها و غشا را نشان می دهد
زمان رسیدن به بلوغ
زمان رسیدن به بلوغ، یعنی زمانی که کلزا به حالت کامل رشد می‌رسد، می‌تواند متفاوت باشد. این مدت به عواملی مانند شرایط محیطی، نوع محصول کاشته شده، نوع خاک و تاریخ کاشت وابسته است.
مرحله رسیدن کلزا
وقتی رنگ دانه در تمام غلاف ها تغییر کرد، گیاه می‌میرد. در این مرحله پتانسیل شکسته شدن غلاف‌های بالغ (شکافتن در امتداد غشای مرکزی) و از دست دادن دانه وجود دارد.
